Nicel ve Nitel Araştırma Yöntemleri

 

 

Son yıllarda nitel araştırma tekniklerini kullananların sayısında bir artış gözlenmektedir.Bununla birlikte nitel araştırmayı tercih edenler arasında nitel araştırmanın öğeleri ve genel çerçevesi hakkında uzlaşılan bir tanımlama yoktur.

Sayısal analize dayalı nicel araştırma yöntemlerine alternatif olarak son yıllarda hızla gelişen ve sosyal bilimler alanında gittikçe artan oranda kabul görmeye başlayan nitel araştırma yöntemlerinin, ülkemizdeki araştırmacılara tanıtılması ve bu yöntemlerin çeşitli alanlardaki araştırmalara yapabileceği potansiyel katkısının tartışılması bir zorunluluk haline gelmiştir.

Nitel araştırmayı şu şekilde tanımlamak mümkündür; nitel araştırma (belli bir nokta üzerinde)odaklanmada çok metodlu araştırma problemine yorumlamacı yaklaşımı benimseyen bir yöntemdir. Bunun anlamı nitel araştırmacıların araştırma konusu olan fenomenleri kendi ortamlarında ele almalarıdır.

Başlıca iki araştırma metodolojisi vardır:
Ø Niceliksel araştırma (quantitative research)
Ø Niteliksel araştırma (qualitative research)

Biyoloji, kimya, fizik, mühendislik gibi doğa bilimleri alanlarında araştırmalar gözlem ve ölçmeye dayanır. Gözlem ve ölçmelerin tekrarlanabildiği ve objektif yapıldığı araştırmalara niceliksel, sayısal (quantitative) araştırma denir.

Psikoloji, sosyoloji, antropoloji, eğitim gibi sosyal bilim alanlarında insan ve toplum davranışları incelenmektedir. Bu davranışları sayılarla açıklamak zordur. Ölçümler bize kaç kişinin nasıl davrandığını gösterir, ama ?niçin?? sorusuna cevap veremez.

İnsan ve grup davranışlarının ?niçin?ini anlamaya yönelik araştırmalara niteliksel (?qualitative?) araştırma denir.

Nitel araştırmalar dünyanın sosyal yönü ile ilgilenir ve şu sorulara yanıt arar:
Ø İnsanlar niçin böyle davranır?
Ø Kanaatler ve vaziyet alışlar nasıl oluşur?
Ø İnsanlar çevrelerinde olup bitenden nasıl etkilenir?
Ø Kültürler niçin ve nasıl gelişir?
Ø Sosyal gruplar arasındaki farklar nelerdir?

Nitel Araştırmanın Özellikleri
Nitel araştırma niçin, nasıl,ne şekilde sorularına yanıt arar.
Nitel araştırma kişilerin kanaatleri, tecrübeleri, algıları ve duyguları gibi subjektif verilerle (data) meşgul olur.
Nitel araştırma bir sosyal olayı doğal ortamı ve doğal oluşumu içinde tasvir eder.
Nitel araştırma bir durumu ilişki bağlantıları içinde anlamaya çalışır.Bir olayı etkileyen değişkenleri kendisi ortaya çıkarır.

Araştırma literatürüne göre nitel araştırmanın belli başlı bölümleri şunlardır.
Veri:Değişik kaynaklardan elde edilebilir. Nitel araştırmalarda veriler gözlem, mülakat ve anket yoluyla toplanır. Zaman alıcı olması dolayısıyla küçük örneklemler üzerinde çalışılır.

Analitik ya da yorumlayıcı prosedürler:Bunlar bulgulara ya da teorilere ulaşmak için kullanılırlar.Bu prosedürler verilerin kavramlaştırılmasını da içerir.

Yazılı ya da sözlü raporlar:Bu raporlar bilimsel dergilerde ya da konferanslarda sunulabilir.

Nitel Araştırmada Kullanılan Başlıca Yöntemler
1-Tracer(İz Sürme) Çalışmaları
2-Paydaş Analizi(Stakeholder)
3-Örnek Olay(Vaka)Yöntemi
4-Sözlü Tarih
5-Odak(Focus)Grupları Yöntemi

1-Tracer(İz Sürme)Yöntemi
Tracer çalışmaları nitel araştırma yöntemlerinden biri olup hem veri toplama hem de örneklemenin güvenirliğini sağlamaya yönelik bir yöntemdir.Tracer çalışmaları şu şekilde tanımlanabilir;?bazı etiketlerin(örneğin dökümanlar)yardımıyla belirli bir zaman diliminde ve ilgili gruplar üzerinde örgütsel süreçlerin tanımlanması metodudur.

Araştırma sürecinin,mercek altına alınan kurumun üyeleri ile gözden geçirilmesi ve ileri aşamalarda yararlanılacak anahtar bilgi kaynaklarının ortaya çıkarılması,bu yaklaşımı nitel veri toplama sürecinin yardımcısı bir araç konumuna sokmaktadır.Bilgi ulaşmaya yardımcı olacak kaynakların belirlenmesinden sonra mülakatlar ve anketler gibi herhangi bir veri toplama yöntemi kullanılabilir.

Tracer yaklaşımı ayrıca tesadüfü olmayan örneklemenin bir başka çeşidi olan kar topu örneklemeye de benzemektedir.Kartopu örnekleme de;araştırmacı bir bilgi verici ile başlar ve araştırma süreci devam ettikçe katılımcıların sayısı aynen bir kartopu gibi yuvarlanarak artar.Tracer çalışmaları ve kartopu örnekleme arasındaki en önemli fark tracer çalışmalarında katılımcılar tarafından önerilen yeni bilgi kaynakları diğer kaynaklar yardımıyla analizde kontrol edilir.Yani yeni kaynaklar her zaman kabul edilmeyebilir.

Tracer araştırmaları altı basamaktan oluşur;
Etiketlerin tanımlanması:İzlenecek süreçle ilgili etiketlerin listelenmesidir.
Örnekleme ölçütü:Araştırmaya konu olan sürecin spesifik durumlarının örneklenmesi için ölçüt oluşturulması.
Spesifik etiketlerin kontrolü:Etiketlerin belli bir kalıba sokulmasıdır.
İlgili bilgi vericilerin ilk defa tanımlanması:Araştırmacı araştırma konusu ile ilgili olarak görüşülecek katılımcılar belirlenmek üzere etiketleri inceler ve bu tracer araştırmalarının ilk bilgi vericilere ulaştığı aşamadır.
Veri toplama ve sonraki bilgi kaynaklarının tanımlanması:Araştırmacının kimlerle görüşeceğine karar vermesi gerekir.Olası bilgi kaynağı adayları aranmalıdır.
Çalışmanın bitirilmesi:Daha fazla bilgi elde edilemediği zaman doyma noktasına gelinmiştir ve araştırma bitirilmelidir.

Örneğin büyük işletmelerde üst düzey yöneticilerin teknolojiye bakış açısı ile ilgili tutumlarını ortaya çıkarmak istediğimizde özel şirket ya da şirketlerde bu konuyla ilgili bilgi verebilecek yöneticilerle mülakat yaparak nitel bir araştırma yapmak istiyoruz.Ancak bu konuda hangi yöneticinin ne ölçüde bilgi sahibi olduğunu bilmediğimiz için tracer yöntemi ile iz sürmemiz gerekmektedir ki yeni bilgi kaynaklarına ulaşılabilelim..Bu şekilde tekrar tekrar görüşme yaptığımız yöneticilerle biz bir mülakat listesi elde etmiş oluruz.Sonunda belli bir noktada görüşme yaptığımız kişilerden aynı bilgileri almaya başlayacağız ki buda bizim doyum noktasına geldiğimizi yani çalışmayı sonlandırmamız gerektiğini belirtir.

2-Paydaş Analizi
Paydaş analizi örgütsel psikolojiye göre herhangi bir fenomenin çevresinde çok sayıda olan,fenomenin kendisini etkileyen ve/veya kendisinden etkilenen ve bir şekilde ilgisi olan ilgili partilerin grupların varlığı görüşüne dayanan bir araştırma yaklaşımıdır.

Önerilen projeden olumlu veya olumsuz yönde etkilenebilecek tüm paydaş gruplarının tespit edilmesini, bu grupların ilgi alanlarının, sorunlarının, potansiyellerinin ve diğer özeliklerinin belirlenmesini ve analizini içermektedir. Bu analizin sonuçları daha sonra proje
tasarımına yansıtılır.

Paydaşlar: Bir proje/programla bir ilgisi olan bireyler, insan grupları, kurum/kuruluşlar veya firmalar paydaş? olarak tanımlanmaktadır Proje veya programların faaliyet veya çıktılarından (sonuçlarından) doğrudan veya dolaylı olarak olumlu veya olumsuz yönde etkilenebilir veya proje sürecini etkileyebilirler. Genellikle farklı alt grupların dikkate alınması gerekmektedir.

Paydaşlardan güçlü ve etkili olanlar fenomen üzerinde ve diğer ilgili partiler üzerinde etkili olanları daha kolayca tanırlar.Aynı zamanda araştırmacılar bir ya da daha fazla paydaşla işe başlarlar ve kendileri de daha sonra paydaş haline gelirler.

Nitel araştırmalarda kullanılan bütün metodlar aynı zamanda paydaş analizinde de kullanılabilmektedir.Genel olarak paydaş analizindeki araştırma basamakları şunlardır.

Ø İlgilenilen fenomenin tanımlanması
Ø İlgili partilerin indirgenmesi
Ø Daha ileri düzeyde veri toplanması
Ø Araştırma sorularını cevaplamaya yönelik veri toplanması
Ø Rapor yazılması,sunulması ve sonuçların gösterilmesi

Bir projede büyük şirketlerde çalışanların teknoloji yardımıyla eğitilmeleri konusunda karşılaşılan sorunları inceleyelim.Bu konuyu araştırırken asıl araştırma sorunlarımız olan personel eğitimi ve teknoloji gibi konuları derinlemesine araştırabilmek için bu konularla ilgisi olan bir çok paydaşın da analize dahil edilmesi gerekir..Bir ya da birden fazla faktörün analize dahil edilmemesi sonucu araştırma bulgularında tutarsızlıklar ve hatlar olabilir.Araştırmaların güvenilir ve gerçeğe en yakın açıklayıcılıkta olabilmesi için incelenen fenomeni etkileyen ya da ondan etkilenen her şey araştırma kapsamında değerlendirilmelidir.Örnek projeye bakacak olursak çalışanların teknoloji yardımıyla eğitilmeleri konusunda öncelikle çalışanlar yöneticiler,iç ve dış çevresel faktörler,makro faktörler gibi bir çok perspektif üzerinde durulmalıdır.Yapılacak nitel bir çalışmada da bütün bu paydaşlara örneğin mülakat yapılmalıdır ki araştırma gerçeği en güzel biçimde yansıtabilsin.

Örnek Olay Yöntemi(Vaka İncelemesi)
Örnek olay incelemesi (Case study), tek bir olayı veya birkaç olayı derinlemesine inceleme demektir. Bazen bir zaman dilimindeki sosyal olaylar da incelenebilir.
Örnek olay yönteminde bir ya da daha fazla organizasyon,grup veya topluluk hakkında belirli bir süre boyunca sistematik araştırmanın yürütülmesi ve analiz edilmesi esastır.Örneğin örgütsel değişimin anlaşılabilmesi için,örgütsel değişim sürecindeki bir örgütün belli bir süre boyunca incelenmesi ve meydana gelen değişikliklerle ilgili bilgi toplanması örnek olay yöntemine göre yürütülebilir.
Bazı kimseler vaka incelemelerine fazla önem vermezler;bunların zaman kaybından başka bir şey olmadığını iddia ederler.Bazıları ise çok sayıda elemanın ve istatistiğin davranış kanunlarının keşfini ve betimlemesi işini çıkmaza sokmakta olduğunu öne sürerek örnek olay yöntemindeki araştırmaları desteklemektedirler.Örneğin,Skinner?bir araştırmacı bin tane farenin,her birini bir saat inceleyeceğine ya da yüz farenin her birini onar saat gözlemleyeceğine,bir fareyi bin saat gözlemlemeyi tercih edecektir? demişti.
Örnek olay yöntemi bir metottan çok bir araştırma stratejisidir.Bu geniş strateji ve araştırma düzeninde bir çok farklı yöntem kullanılabilir ve bunlar ya nitel(kelimeler) ya nicel(sayılar)ya da her ikisi olabilir. Ancak örnek olay incelemeleri daha çok nitel verilerle dayanmaktadır. Betimleme ve açıklamalar sayısal,istatistiksel olmaktan çok yazı ile yani kelimelerle yapılmaktadır.Elbetteki bu vaka incelemelerinde sayısal veri kullanılmayacağı anlamına gelmemektedir.
Örnek olay yönteminde veri toplama yöntemleri gözlem,mülakatlar ve anketler olabilir.
Mülakat
Sıkı yapılandırılmış, gevşek yapılandırılmış ve yapılandırılmamış görüşmeler olarak üçe ayrılır.
Sıkı yapılandırılmış mülakatta sorular önceden belirlenmiştir ve herkese aynı sorular sorulur (anket gibi). Gevşek yapılandırılmış mülakatta bazı açık uçlu sorular vardır. Görüşen ve görüş veren bazı konularda derine gidebilir. Yapılandırılmamış mülakatta sorular serbesttir. İstenilen konuda derinlemesine gidilebilir. Verilen cevaplar yönlendirici olur.

Gözlem
Nitel verilerin hepsi doğrudan görüşmelerle sağlanamaz. Bazen başkalarının gözlem ve düşüncelerinden ziyade doğrudan gözlem yapmak daha güvenilirdir.

Gözlemle veri toplama teknikleri
Ø Yazılı tasvirler
Ø Video kayıtları
Ø Fotoğraf ve malzemeler
Ø Yazılı kaynaklar
Nitel araştırma yapanların iyi gözlem yapabilme, insanlarla ılımlı ilişkiler kurabilme, dinleyebilme ve verileri iyi analiz edebilme gibi becerilerinin olması gerekir.

Anket
Anket birincil kaynaklardan veri toplamak için hazırlanan sistematik bir soru formudur.Amacı araştırmanın problemini çözecek ve ele alınan hipotezleri test edecek bilgileri sistematik bir biçimde toplamak ve saklamaktır. Örnek olay yönteminde de veri elde etmede anket yöntemi kullanılarak örnek olayın çözümü için sistematik bir şekilde veriler toplanılmaya çalışılır.

Örnek Olay Araştırma Süreci
Örnek Olay Seçimi:Örnek olayda ilk aşama çalışmanın gerçekleştirilebileceği organizasyonun seçimidir.Bu amaçla şu sorulara cevap aranabilir;

Ø Araştırmacı ne tür bir örgüt aramaktadır?
Ø Bu örgüt çalışılan konunun tipik olarak incelenebileceği bir örgütmüdür?Yoksa uç bir örneğimi temsil etmektedir?
Ø Araştırmacının tüm kaynak ve ilgisi sadece bu örgüt üzerinde mi yoğunlaşmalıdır?Yoksa birden fazla örgüt mü gereklidir?
Ø Yani burada en önemli nokta araştırılacak konuya en uygun örnek olayın seçilmesidir.

Seçilen Organizasyonla Bağlantı Kurulması:Eğer daha önce tanımadığımız bir organizasyon söz konusuysa izin alabilmek için birkaç stratejiden bahsedilebilir.Bunlardan birincisi o şirkette çalışan üst düzey yöneticilerden birinin araştırmacılar için referans olmalarıdır.İkinci olarak eğer şirket içinde tanıdığımız yoksa o şirketin üst düzey yöneticisiyle yapılacak mülakat işe yarayabilir.
Bu arada seçilen organizasyonlardaki kilit karar vericilerin tespiti de önemlidir.Bu insanlar yapılması planlanan örnek olay çalışmasına izin verme ya da reddetme yetkisine sahip olan insanlardır.

Teorik Çerçevenin Çizilmesi:Çalışılan konuyu araştırılabilir bir çerçevede ele almak ve daha sonra araştırma konusuna odaklanmak başarılı bir örnek olayın ön şartlarındandır.

Sistematik Veri Toplanması:örnek olay yönteminde veriler çeşitli yollarla toplanabilir(gözlemler,mülakatlar,anketler gibi).Önemli olan verilerin toplanmasının sistematik bir biçimde yapılmasıdır.

Verilerin Analizi:Örnek olay yöntemi sonucu birbiriyle ilgisiz gibi görünen pek çok bilgi yığınları ortaya çıkmaktadır.Bu bilgilerin anlamlandırılabilmeleri açısından araştırma projesinde belirtilen spesifik amaçlara hizmet etmeleri gerekmektedir.Elde edilen veriler nitel ya da nicel yöntemlerle analiz edilebilir.

Buradaki önemli konulardan biri de örnek olayın genellenip genellenemeyeceğidir.Bir ya da bir çok örnek olaydaki özel durumlar hakkındaki genellemeler genelleme olarak değerlendirilirse mini genelleme olarak adlandırırlır.Diğer bir genelleme türü ise araştırma boyunca yapılan mini genellemelerin değiştirilmesi ve düzeltilmesi ile oluşturulan büyük genellemelerdir.Bu ikisi arasındaki temel farklılık,mini genellemenin bir örnek olaydan ya da birbirine çok benzeyen örnek olaydan çıkarılmasıdır.Buna karşılık büyük genelleme çok sayıdaki örnek olayları ifade eder.

Örnek Olay Çalışması Nasıl Yapılır?
Örneğin araştırma konumuz enflasyonun sosyal yaşam üzerindeki etkileri olsun.Bu konunun örnek olay olarak nerde ya da hangi çerçevede ele alınabileceğini düşünün.Örneğimizde enflasyonun insanların sosyal yaşamına etkilerini inceleyebilmek için alt ve orta gelir gruplarından belli sayıda aile seçerek değişen sosyal alışkanlıklar üzerinde durulur.Eğer seçilen aileler herhangi bir şekilde önceden planlanmadıysa genel eğilimi yakalamak mümkün olacaktır.Dolayısıyla genelleme yapılırken maksadı aşacak şekilde özel koşullardan kaynaklanan spesifik durumlar ayırt edilmelidir.Aynı zamanda elde ettiğimiz verileri sistematik bir şekilde kaydetmeliyiz.Örneğimizin teorik çerçevesini sınırları içinde düşünecek olursak sosyal yaşamın içine giren belli başlı aktivitelerin sinema,tiyatro,tatil,gezi,üyelikler vb.enflasyonist ortamda nasıl görüldükleri incelenebilir.Elde dilen veriler nitel ya da nicel yöntemlerle analiz edilebilir.Sosyal yaşam alışkanlıklarındaki değişmelerin ne kadarının enflasyondan kaynaklandığı mülakatlarla belirlendikten sonra mülakat dökümleri içerik analizine tabi tutulabilir.Son olarak yaptığımız araştırmanın anlamlandırılmasına geldiğimizde sosyal hayattaki değişikliklerin ne kadarının enflasyondan kaynaklandığının süzülebilmesi ve bunlarla mantıki yorumların yapılması ile amaca ulaşılmış olunur.

 

 

 

Mehmet BİREKUL